Κύκλος συλλογικής μελέτης του πρώτου τόμου του Κεφαλαίου – “Διαβάζοντας το Κεφάλαιο με το Ντ. Χάρβεϊ”

Ο κύκλος  συλλογικής μελέτης του πρώτου τόμου του Κεφαλαίου – “Διαβάζοντας το Κεφάλαιο με το Ντ. Χάρβεϊ” ξεκίνησε με μια εκδήλωση εισαγωγικής παρουσίασης του έργου στη Λέσχη θεωρίας και πολιτισμού “Αναιρέσεις” της Θεσσαλονίκης.

Η κρίση του καπιταλισμού και η επικαιρότητα του Κεφαλαίου του Κ. Μαρξ

Βασίλης Γρόλλιος, Διδάκτωρ πολιτικής φιλοσοφίας
Σπύρος Μαρκέτος, Επίκουρος καθηγητής Τμήματος Πολιτικών Επιστημών του ΑΠΘ

Παρουσιάζουμε σήμερα τρία βίντεο με τις εισηγήσεις του Βασίλη Γρόλλιου και του Σπύρου Μαρκέτου και την κουβέντα που ακολούθησε,  όπως και το γραπτό κείμενο της ομιλίας του Β. Γρόλιου.

Περισσότερες πληροφορίες στο blog http://anaireseisthes.wordpress.com

————————————————-

————————————————

————————————————

Η ΣΗΜΑΣΙΑ ΚΑΙ Η ΕΠΙΚΑΙΡΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΚΕΦΑΛΑΙΟΥ

Βασίλης Γρόλλιος, Διδάκτωρ πολιτικής φιλοσοφίας

Ευχαριστίες.

Ο Ένγκελς ασκεί δριμεία κριτική στην κλασική πολιτική οικονομία των Α. Σμιθ και Ρικάρντο στο νεανικό του κείμενο Σχεδιάγραμμα κριτικής της πολιτικής οικονομίας, ένα άρθρο το οποίο έγραψε σε ηλικία μόλις 23 ετών. Η πολιτική οικονομία λέει ο Ένγκελς γεννήθηκε εξαιτίας της απληστίας και του απεχθούς εγωισμού που διακατέχει τον έμπορο. Οι οικονομολόγοι δεν αμφισβητούν τα θεμέλια της ατομικής ιδιοκτησίας. Ο επιφανειακός ανθρωπισμός τους κρύβει μια βαρβαρότητα. Το ελεύθερο εμπόριο είναι ένας πόλεμος ανταγωνισμού. Το φιλελεύθερο οικονομικό σύστημα έκανε ό,τι μπορούσε να μετατρέψει τους ανθρώπους σε κτήνη, να διαδώσει την εχθρότητα. Για να υπολογίζεται το προϊόν με βάση την αξία χρήσης του (use-value) και όχι με βάση την εμπορική του αξία, την ανταλλακτική του αξία (exchange value) θα πρέπει να καταργηθεί ο θεσμός της ατομικής ιδιοκτησίας. Δεν υπάρχει ένα στάνταρ με βάση το οποίο να υπολογίζεται η αξία του μεριδίου της εργασίας. Ο ανταγωνισμός κρίνει την αξία ενός προϊόντος. Σε τελική ανάλυση όλα εξαρτώνται από τον ανταγωνισμό, από τη στιγμή που υπάρχει ο θεσμός της ατομικής ιδιοκτησίας.  Αυτή είναι η κύρια έννοια των οικονομολόγων, «η πιο αγαπημένη τους κόρη που συνεχώς χαϊδεύουν». Η ατομική ιδιοκτησία απομονώνει τα άτομα στη μοναξιά τους. Ο ανταγωνισμός βασίζεται στον εγωισμό και αυτός οδηγεί στο μονοπώλιο. Το ίδιο σύστημα που έχει αποθεώσει την αξία (ανταλλακτική), καταστρέφει την εγγενή αξία των πραγμάτων μέσω του ανταγωνισμού και διαρκώς αντιπαραθέτει την αξία των πραγμάτων αναμεταξύ τους στην αγορά. Η λειτουργία του ελεύθερου ανταγωνισμού είναι αδύνατη. Η τάση για δημιουργία μονοπωλίων και συγκέντρωσης του πλούτου είναι εγγενής στην λειτουργία της ατομικής ιδιοκτησίας. Ο ανταγωνισμός έχει διαπεράσει όλες τις εκφάνσεις της ζωής μας και σε αυτόν βασίζεται πλέον η επαφή των ανθρώπων αναμεταξύ τους. Στόχος του κειμένου είναι να δείξει, κατά τον συγγραφέα του, το πόσο ο θεσμός της ατομικής ιδιοκτησίας έχει υποβιβάσει τον άνθρωπο, να φανερώσει την ανηθικότητα του εργοστασιακού συστήματος και την υποκρισία των οικονομολόγων.

Παρεμφερή επίθεση στην κλασική πολιτική οικονομία εξαπέλυσε ο νεαρός Μαρξ στο κείμενο του για τον James Mill, τον πάτερα του J.S.Mill. Εκεί λέει ότι ο άνθρωπος βλέπει ότι η επαφή του με τους συνανθρώπους του εξαρτάται από το χρήμα, από αυτόν τον μεσολαβητή που έχει γίνει θεός. Η ανθρώπινη επαφή δεν είναι μια κοινωνική ανθρώπινη διαδικασία, σχέση αλλά έχει μετατραπεί στην αφηρημένη σχέση μιας ατομικής ιδιοκτησίας με μία άλλη, μία σχέση που εκφράζεται με το χρήμα. Ο καλός άνθρωπος είναι αυτός που μπορεί να πληρώσει. Η ηθική αποτίμησή του εξαρτάται από τα χρήματά του. Για την πολιτική οικονομία η ουσία των κοινωνικών σχέσεων είναι η ανταλλαγή και το εμπόριο. Η κοινωνία λέει ο Α.Σμίθ είναι από τη φύση της εμπορική κοινωνία. Έτσι, για την πολιτική οικονομία αυτή η διαστρεβλωμένη μορφή των κοινωνικών σχέσεων είναι η αυθεντική μορφή, η πραγματική μορφή της ανθρώπινης φύσης.

Το κείμενο στο οποίο κυρίως βομβαρδίζεται η εικόνα για την κοινωνία και τον άνθρωπο που μας δίνει η αστική-κλασική πολιτική οικονομία και ο Χέγκελ είναι τα Χειρόγραφα του 1844. Η πρόσληψη των εργατών εξαρτάται από την προσφορά και τη ζήτηση. Η εργασία είναι ένα εμπόρευμα σαν τα άλλα εμπορεύματα. Ο εργάτης δεν θα κερδίσει κατ’ανάγκη όταν ο καπιταλιστής κερδίζει, αλλά ο αναγκαστικά χάνει όταν ο καπιταλιστής χάνει. Η θέση του εργάτη ουσιαστικά έχει γίνει μέρος της μηχανής. Η όλη λογική της κοινωνίας είναι η εξυπηρέτηση του εγωιστικού συμφέροντος. Σύμφωνα με τους οικονομολόγους, ο γαιοκτήμονας και ο καπιταλιστής είναι αυτοί που καθορίζουν της συνθήκες ύπαρξης της εργασίας. Ενώ μας λένε ότι το συμφέρον τους εργάτη δεν είναι αντίθετο με αυτό της κοινωνίας η τιμή της εργασίας υφίσταται συνεχώς διακυμάνσεις. Η μιζέρια του εργάτη είναι λοιπόν αναπόφευκτο μέρος του συστήματος. Από τη στιγμή που ο ανταγωνισμός είναι η βασική αρχή της λογικής της ατομικής ιδιοκτησίας, του υπάρχοντος συστήματος, οι μισθοί θα πρέπει να συρρικνωθούν ακόμα περισσότερο για να ικανοποιήσουν τα νέα στάνταρ. Αυτή η τάση οδηγεί προς την επανάσταση.

Αφού ακολουθήσαμε όλη τη λογική της ατομικής ιδιοκτησίας, λέει ο Μαρξ, και προϋποθέσαμε τον καταμερισμό της εργασίας, την ύπαρξη ατομικής ιδιοκτησίας, του κεφαλαίου, της εργασίας, τον ανταγωνισμό αποδείξαμε ότι ο εργάτης υποβιβάζεται σε ένα εμπόρευμα. Η πολιτική οικονομία ξεκινά προϋποθέτοντας την ατομική ιδιοκτησία την οποία δεν εξηγεί, δεν δικαιολογεί. Εκφράζει κάποιες γενικές αφηρημένες ιδέες τις οποίες θεωρεί νόμους χωρίς να μας δείχνει πως αυτοί προκύπτουν από τη φύση της ατομικής ιδιοκτησίας. Αποδέχεται άκριτα αυτό που πρέπει να εξηγήσει.

Η εργασία του εργάτη γίνεται ένας καταναγκασμός, χάνει το ευχάριστο περιεχόμενό της. Ο εργάτης αποξενώνεται από το προϊόν της εργασίας του. Η φύση της εργασίας του έχει αλλοτριωθεί. Το προϊόν αποκτά μια ανεξαρτησία απέναντι στον εργάτη. Ο εργάτης αποξενώνεται από τη φύση του. Η ατομική ιδιοκτησία είναι το αποτέλεσμα της αλλοτριωμένης μορφής που έχει πάρει η εργασία, της σχέσης που έχει ο εργάτης με τη φύση και με τον εαυτό του. Αντί η ατομική ιδιοκτησία να είναι η αιτία της αλλοτρίωσης οι αστοί οικονομολόγοι την εμφανίζουν ως το αποτέλεσμά της. Η πολιτική οικονομία μας έχει δώσει την περιγραφή των νόμων κίνησης της αλλοτριωμένης εργασίας. Αυτή η αλλοτριωμένη εργασία εκφράζεται, φανερώνεται και στις υπόλοιπες κατηγορίες της πολιτικής οικονομίας όπως το κεφάλαιο, ο ανταγωνισμός, το χρήμα. Το πρότυπο για την πολική οικονομία είναι ο εργάτης που καταθέτει μέρος του μισθού του στην τράπεζα (η λιτότητα και η σύνεση που εκθείαζε ο Mill). Ουσιαστικά, λέει ο μαρξ, η πολιτική οικονομία βασίζεται σε ηθικές αξίες. Οι βασικές αξίες της πολιτικής οικονομίας είναι η λιτότητα, η κατοχή, η εργασία και η σύνεση. (acquisition, work, thrift, sobriety) Η φιλαργυρία (avarice) είναι η ανώτερη αξία από τη στιγμή που όλα εξαρτώνται από το χρήμα (310). Για τους Σμίθ, ρικάρντο και say, η ικανοποίηση του ατομικού, εγωιστικού συμφέροντος είναι η βάση της ανταλλαγής εμπορευμάτων (of exchange) (και όχι η ικανοποίηση των ανθρωπίνων αναγκών).

Το κεφάλαιο για αυτούς είναι συσσωρευμένος πλούτος (όπως και για τον J.S.Mill) και όχι μια ιστορικά διαμορφωμένη σχέση. Η κριτική του μάρξ δεν είναι μια κριτική στα πλαίσια της οικονομίας με τη λέξη να γίνεται αντιληπτή ως κάτι το ξεχωριστό από τη φιλοσοφία, αλλά ουσιαστικά είναι μια ανάλυση φιλοσοφικής ανθρωπολογίας.

Στο σημείο αυτό πρέπει να θέσουμε ένα πολύ βασικό και καίριο ερώτημα: Τι νόημα έχει η έννοια της Κριτικής στην κριτική της πολιτικής οικονομίας του Μάρξ; Ο υπότιτλος του Κεφαλαίου είναι «Μια κριτική της πολιτικής οικονομίας». Ο Μαρξ λέει στην κριτική του στον Hegel ότι η κριτική του θα είναι ad hominem. Τι εννοεί με αυτό; εννοεί ότι οι οικονομικές κατηγορίες θα πρέπει να αναχθούν, να θεμελιωθούν στην κοινωνικο-ιστορική πρακτική, ότι θα πρέπει να βρούμε την ανθρώπινη πράξη η οποία είναι η ουσία των οικονομικών κατηγοριών. Θα πρέπει να φανερώσουμε το ανθρώπινο περιεχόμενο των κατηγοριών, των  μορφών, το οποίο καθίσταται αόρατο. Η ουσία της μαρξικής προβληματικής περιστρέφεται γύρω από το ερώτημα του πώς είναι δυνατόν η ανθρώπινη πράξη να είναι η θεμελιώδης και από την άλλη οι άνθρωποι να φαίνεται ότι εξουσιάζονται από τις οικονομικές κατηγορίες από κάποιες αφαιρέσεις, δηλαδή από κάποιες έννοιες; Όπως το κεφάλαιο, ο ανταγωνισμός. Η κριτική του μάρξ είναι κριτική στον τρόπο εμφάνισης, στο φετιχισμό των οικονομικών κατηγοριών. Η κριτική της πολιτικής οικονομίας θα πρέπει να δείξει τη γέννηση των οικονομικών μορφών, την κοινωνική τους βάση, να φανερώσει την ανθρώπινη πράξη μέσα στις διαστρεβλωμένες μορφές. [Ουσιαστικά θα πρέπει να λάβει χώρα μια απομυστικοποίηση (demystification) ή αν θέλετε μια αποκρυπτογράφηση (deciphering), μία αποφυσικοποίηση (denaturalization), ώστε να έρθει στην επιφάνεια το ανθρώπινο περιεχόμενό τους.  Εδώ έχουμε μια σχέση μορφής και περιεχομένου, όπου η μορφή δηλώνει τον τρόπο εμφάνισης του περιεχομένου, δηλαδή της ανθρώπινης πρακτικής, της κοινωνικής πρακτικής.  Η κριτική του μάρξ φανερώνει τις συνθήκες που καθιστούν αναγκαία την ύπαρξη των καπιταλιστικών μορφών, κατηγοριών. Η μαρξική κριτική αποκρυπτογραφεί, εξηγεί την ανεξαρτησία των καπιταλιστικών μορφών αφήνοντας τες γυμνές, αφού φανερώνει το περιεχόμενό τους, την ουσία τους. H αστική σκέψη για τον Μαρξ παρουσίασε τον καπιταλιστικό τρόπο παραγωγής και τις οικονομικές κατηγορίες που ανταποκρίνονται σε αυτόν, και κατά συνέπεια τη δομή των κοινωνικών σχέσεων όπως την παρατηρούμε ως φυσικές, σαν να είναι αναπόφευκτες, σαν να υπήρχαν από πάντα, σαν μορφές –φετίχ.

Η μαρξική κριτική στοχεύει στο να αποφυσικοποιήσει τις κατηγορίες (denaturalize). Ο Σμιθ για παράδειγμα είχε πει ότι οι άνθρωποι από τη φύση τους έχουν την διαπραγματεύονται να παζαρεύουν και να ανταλλάσουν προϊόντα (propensity to truck, barter, and exchange). Ο Μαρξ θα απαντούσε ότι αυτή η εικόνα ανταποκρίνεται στην συγκεκριμένη μορφή κοινωνίας και όχι στην ανθρώπινη φύση συνολικά.  Η μαρξική κριτική θεωρεί τις μορφές κατηγορίες αυτές ως παραμόρφωνες (perverted), αναποδογυρισμένες (inverted) μορφές των ανθρώπινων σχέσεων.

Το βασικό ερώτημα για τη μαρξική φιλοσοφία είναι γιατί αυτό το περιεχόμενο παίρνει αυτή τη μορφή; Γιατί η ανθρώπινη ύπαρξη, η ικανοποίηση των ανθρωπίνων αναγκών, η ανθρώπινη αξιοπρέπεια (το περιεχόμενο, η εργασία) παίρνει τη μορφή των οικονομικών κατηγοριών, οι οποίες φαίνονται να έχουν μια δική τους δυναμική, την οποία οι άνθρωποι δεν ελέγχουν; Γιατί να μας ενδιαφέρει κυρίως η συσσώρευση του πλούτου, η αύξηση του ΑΕΠ και όχι η προστασία του περιβάλλοντος, η αύξηση των μισθών, η ικανοποίηση των ανθρωπίνων αναγκών;

Στον Μαρξ η πραγματικότητα χωρίζεται σε 2 επίπεδα. Στην εμφάνιση (μορφή) και στην ουσία (περιεχόμενο), όπως και στον Χέγκελ. Ουσία είναι αυτό που είναι ουσιώδες για την κοινωνία, το πώς οι άνθρωποι έρχονται σε επαφή αναμεταξύ τους και με τη φύση για να ικανοποιήσουν τις βασικές ανάγκες τους. Την ανάγκη για τροφή, στέγη, νερό για υγεία για παιδεία. Δηλαδή, η εργασία είναι η ουσία της κοινωνίας. Η πιο βασική σχέση όλων μέσα στην κοινωνία είναι η εργασία, η παραγωγή του πλούτου. Στον καπιταλισμό η εργασία, ο τρόπος με τον οποίο ικανοποιούμε τις πλέον στοιχειώδεις ανάγκες μας παίρνει τη μορφή του κεφαλαίου, των οικονομικών κατηγοριών, του κέρδους, της συσσώρευσης πλούτου, του κεφαλαίου, δηλαδή της τάσης του χρήματος να πολλαπλασιάζεται. Οι άνθρωποι εμφανίζονται ως προσωποποιήσεις των οικονομικών κατηγοριών. (personifications of economic categories) Οι ανάγκες σου θα ικανοποιηθούν στο βαθμό που το επάγγελμα σου, η θέση σου στην αγορά εργασίας, στον κεφαλαιοκρατικό τρόπο παραγωγής στο επιτρέπει, στο βαθμό που μπορείς να συμβάλεις στον πολλαπλασιασμό του χρήματος. Η εργασία στον καπιταλισμό παίρνει τη μορφή του κεφαλαίου. Το κεφάλαιο δεν είναι συσσωρευμένος πλούτος, όπως μας λέει η πολιτική οικονομία, αλλά η μορφή που έχει πάρει η εργασία στον καπιταλισμό, η εργασία στο καθεστώς ατομικής ιδιοκτησίας. Το κεφάλαιο είναι μια κοινωνική σχέση. Το κεφάλαιο είναι ο τρόπος με τον οποίο έχουμε οργανώσει την καθημερινότητά μας, δηλαδή η λογική του «ο χρόνος είναι χρήμα».

Αν η εμφάνιση και το περιεχόμενο ταυτίζονταν τότε η ουσία θα ήταν καταφανέστατη. Δεν θα είχε νόημα να φιλοσοφήσουμε, να διεισδύσουμε στο περιεχόμενο στην ουσία. Στον 3ο τόμο του κεφαλαίου ο μαρξ λέει ότι αν η εμφάνιση και το περιεχόμενο- η ουσία ταυτιζόταν τότε η επιστήμη θα ήταν περιττή. Αν στον καπιταλιστικό τρόπο παραγωγής, στον τρόπο παραγωγής υπό καθεστώς ατομικής ιδιοκτησίας των μέσων παραγωγής η εμφάνιση και η ουσία ταυτιζόταν τότε το πραγματικό υποκείμενο της ιστορίας θα ήταν το κεφάλαιο, η ουσία της ανθρώπινης ύπαρξης θα ήταν η αύξηση του πλούτου, η συσσώρευση του κέρδους, η αύξηση του ΑΕΠ. Το νόημα της ζωής μας θα ήταν να βγάζουμε λεφτά.

Αν η εμφάνιση- η μορφή και η ουσία- το περιεχόμενο ήταν 2 κόσμοι διαφορετικοί, εντελώς διαχωρισμένοι αναμεταξύ τους τότε ο φετιχισμός, η μορφή που παίρνουν οι ανθρώπινες σχέσεις, δηλαδή η μετατροπή τους σε οικονομικές κατηγορίες θα ήταν μια ψευδαίσθηση, κάτι το μη αληθινό, μια ψευδής συνείδηση. Η υποδούλωση του εργάτη στο κεφάλαιο θα ήταν ανακριβής. Όμως ισχύει. Η εργατική τάξη το βιώνει. Αν η ουσία, το περιεχόμενο και η εμφάνιση- η μορφή ήταν 2 διαφορετικοί κόσμοι τότε θα είχαμε 2 διαφορετικές πραγματικότητες!!

Η απάντηση είναι ότι διαμεσολαβούνται, (are mediated) συνυπάρχουν στη διαφορετικότητά τους. Μορφή και περιεχόμενο είναι μέρη της ίδιας ουσίας, της πιο βασικής κοινωνικής σχέσης, της εργασίας, της μια και μοναδικής πραγματικότητας. Η ουσία πάντα εμφανίζεται, αλλά στον καπιταλισμό με έναν διαστρεβλωμένο, παραποιημένο ανώμαλο τρόπο. Στο επόμενο μάθημα η έννοια της διαμεσολάβησης θα μας απασχολήσει πιο πολύ.

Στο Κεφάλαιο δεν έχουμε καλούς και κακούς καπιταλιστές, όπως έχουμε στα φιλελεύθερα κείμενα. Τον μαρξ τον ενδιαφέρει το πώς αναγκάζεται να συμπεριφερθεί ο καπιταλιστής ως προσωποποίηση του κεφαλαίου, της κίνησης της αξίας του χρήματος, ως μέρος του συστήματος. Η λογική του καπιταλιστή είναι αναπόφευκτα λοιπόν η λογική του «μετά από μένα το χάος». Όπως χαρακτηριστικά αναφέρεται στο Κεφάλαιο «όπως τα βαμπίρ έχουν μια ακατανίκητη δίψα για αίμα έτσι και ο καπιταλιστής έχει μια ακατανίκητη επιθυμία να ρουφήξει το αίμα της εργατικής τάξης».

Η βασική λογική του συστήματος είναι ο ανταγωνισμός. Ο καπιταλιστής πρέπει να ανταποκριθεί στις απαιτήσεις του ανταγωνισμού για να μην πτώχευση η επιχείρηση του. Από πού προέρχεται το κέρδος, η αύξηση της αξίας, το Μ’? Η απάντηση που δίνει ο μαρξ είναι από την εργατική δύναμη. Σταθερό -μεταβλητό κεφάλαιο. (constant capital-variable capital). Ο καπιταλιστής αγοράζει την δυνατότητα του εργάτη να εργαστεί, όχι την πράξη την δραστηριότητα την ίδια. (Labour-power) υπάρχει ένα εν δυνάμει στοιχείο. Ο κάτοχος της εργατικής δύναμης είναι νομικά ελεύθερος, τα ατομικά του δικαιώματα προστατεύονται! Η εργατική δύναμη παράγει περισσότερη αξία από αυτή με την οποία αρχικά έχει, από αυτή με την οποία αγοράζεται. O καπιταλιστής αγοράζει ένα εμπόρευμα το οποίο πληρώνει λιγότερο απ’όσο αυτό αποδίδει, από το κέρδος που φέρνει. Η εργατική δύναμη παράγει υπεραξία. Ποια είναι η αρχική τιμή της εργατικής δύναμης? Είναι το ποσό που χρειάζεται ο εργάτης για να επιβιώσει. Όμως από τη στιγμή που δουλεύει περισσότερο χρόνο από αυτόν που πληρώνεται ο κεφαλαιοκράτης του κλέβει χρόνο εργασίας. Του υφαρπάζει την υπεραξία. Νομικά είναι καλυμμένος παρά του ότι τον εκμεταλλεύεται. Υπάρχει συνδυασμός κατά κάποιο τρόπο ελευθερίας (σε νομικό επίπεδο, όχι στην ουσία φυσικά) και εκμετάλλευσης.

Η συγκεκριμένη εργασία μας θα πρέπει να αλλοτριωθεί και να μετατραπεί σε αφηρημένη εργασία. Η αφηρημένη εργασία είναι το πώς εμείς ως κοινωνία καταναλώνουμε τον χρόνο μας προκειμένου να παράγουμε αυτό που χρειαζόμαστε για να ικανοποιήσουμε τις ανάγκες μας. Η αξία μεταφράζεται σε χρήμα. Το χρήμα είναι η μορφή της αξίας, η ενσάρκωσή της.  Ο χρόνος είναι χρήμα.

Η ανταλλαγή των προϊόντων της εργασίας εκφράζουν παρουσιάζονται ως μια κοινωνική σχέση. Τα προϊόντα λέει χαρακτηριστικά ο Μαρξ στο κεφάλαιο για τον φετιχισμό γίνονται «κοινωνικά αντικείμενα». Η αξία διαμορφώνεται ανεξάρτητα από τη θέληση του δημιουργού του προϊόντος. Η αξία δεν μπορεί να προβλεφτεί ακριβώς. Η κίνηση των προϊόντων εξουσιάζει τους παραγωγούς τους αντί οι παραγωγοί να εξουσιάζουν αυτήν. Το χρήμα εκφράζει τον κοινωνικό χαρακτήρα της εργασίας και τις κοινωνικές σχέσεις των παραγωγών. Το χρήμα γίνεται ο κύριος συνδετικός κρίκος μεταξύ των ανθρώπων. Το χρήμα εκφράζει μια κοινωνική σχέση.

Ο φετιχισμός είναι πραγματικός. Όντως τα προϊόντα αποκτούν μια εξουσία έναντι αυτών που τα παράγουν. Στόχος της κοινωνίας δεν πλέον είναι η ικανοποίηση των αναγκών αλλά η αύξηση του χρήματος. Ο Σμιθ είχε δίκιο, η αγορά λειτούργει με βάση το αόρατο χέρι. Γιατί όμως? Πως αυτό εξηγείται? Γιατί οι κοινωνικές, οι ανθρώπινες σχέσεις παίρνουν τη μορφή σχέσεων μεταξύ πραγμάτων? Πως γίνεται και ενώ εμείς δημιουργούμε τις οικονομικές συνθήκες ανταλλαγής των προϊόντων αυτές λειτουργούν με μια λογική που δεν μπορούμε να ελέγξουμε, που δεν λαμβάνει υπόψη της τις ανάγκες μας. Τα προϊόντα μετατρέπονται σε χρήμα και το χρήμα φαίνεται να κολουθεί μια πορεία που δεν μπορούμε να ελέγξουμε.

Η εργασία έχει νόημα μόνο στο βαθμό που μπορεί να φέρει χρήμα. Η διαδικασία που ακολουθεί το χρήμα, η αξία στην προσπάθεια της να αυτοαναπαραχθεί είναι το κεφάλαιο. Είπαμε ότι το κεφάλαιο είναι η μορφή που παίρνει η εργασία στον καπιταλισμό. Από τη στιγμή όμως που αυτή η εργασία μετατρέπεται σε αφηρημένη εργασία, σε ανταλλακτική αξία, σε χρήμα, το κεφάλαιο είναι οι διάφορες μορφές που παίρνει η αξία προκειμένου  να πολλαπλασιάσει τον εαυτό της. Για να καταλάβουμε το κεφάλαιο, αυτή τη διαδικασία πρέπει να καταλάβουμε το περιεχόμενό της, την κοινωνική της υπόσταση, την κοινωνική της δυναμική, πράξη. Θα πρέπει να σκεφτούμε ως υλιστές λοιπόν και να δούμε πως το περιεχόμενο= η προσπάθεια των ανθρώπων να ικανοποιήσουν τις στοιχειώσεις ανάγκες τους παίρνει τη μορφή= της αυτοαναπαραγόμενης αξίας, του κεφαλαίου. Γιατί το περιεχόμενο παίρνει αυτή τη μορφή? Αυτό είναι ίσως το σημαντικότερο ερώτημα στην μαρξική σκέψη.

Η εργασία όμως αποτελείται από 2 μέρη ανταγωνιστικά μεταξύ τους. Τον καπιταλιστή και τον εργάτη. Στο Κεφάλαιο ο Μάρξ δεν αναλύει απλώς την οικονομική βάση, τις παραγωγικές σχέσεις, αλλά τις μορφές που παίρνει αυτή η ανταγωνιστική κοινωνική σχέση. Όλες οι έννοιες, οι κατηγορίες του κεφαλαίου είναι κατηγορίες πάλης!! Το χρήμα ως κοινωνική σχέαη, το κεφάλαιο, ο τόκος, το ενοίκιο, το κέρδος, το κράτος, η αντιπροσωπευτική μορφή δημοκρατίας, είναι οι μορφές που παίρνει το περιεχόμενο, δηλαδή η εργασία, δηλαδή η κίνηση της αξίας, του πλούτου. Οι διάφορες μορφές φαινομενικά είναι ανεξάρτητες αναμεταξύ τους αλλά ουσιαστικά είναι τρόποι έκφρασης της ίδιας σχέσης, της ίδιας ουσίας. Ο φετιχισμός λοιπόν είναι ένα γενικότερο φαινόμενο του καπιταλιστικού συστήματος.

Η ανάλυση του φετιχισμού στον 3ο τόμο του Κεφαλαίου.

Η σκέψη που θεωρεί ως μέρη της αξίας του προϊόντος τους μισθούς, το κεφάλαιο και τη γη (την τριαδική φόρμουλα) μένει στην επιφάνεια της λογικής του συστήματος. Για τον μάρξ όμως η μισθωτή εργασία, η γαιοκτησία και το κεφάλαιο είναι ιστορικά διαμορφωμένες κοινωνικές μορφές που η ύπαρξή τους ανταποκρίνεται στον οικονομικό σχηματισμό της συγκεκριμένης μορφής της κοινωνίας. Όλη η επιστήμη θα ήταν περιττή γράφει ο Μάρξ αν η εξωτερική εμφάνιση ταυτιζόταν πλήρως με την ουσία. Ο καπιταλιστικός τρόπος παραγωγής είναι, λέει στη συνέχεια του κειμένου, μια διαδικασία παραγωγής των υλικών συνθηκών ύπαρξης της ανθρώπινης ζωής, των παραγωγικών σχέσεων κατ’επέκταση και της κοινωνικοπολιτικής μορφής που αυτές παίρνουν. (σ. 804) Να η απόδειξη ότι ο φετιχισμός θα πρέπει να γίνεται αντιληπτός ως διαδικασία. Ο τρόπος με τον οποίο παράγουμε την υλική ύπαρξη της ζωής μας είναι αυτός που δεν μας αφήνει να κατανοήσουμε εύκολα την ουσία, είναι αυτός που παράγει το φετιχισμό.

Το κεφάλαιο, η μισθωτή εργασία και η πρόσοδος εμφανίζονται ως τρείς ανεξάρτητες αναμεταξύ τους πηγές εισοδημάτων. Αυτή όμως είναι η διαστρεβλωμένη μορφή κατανόησής τους. Η μισθωτή εργασία δεν είναι η αναπόφευκτη μορφή που παίρνει η εργασία αλλά η ιστορικά διαμορφωμένη μορφή της. Η ύπαρξη του κεφαλαίου προϋποθέτει την ύπαρξη της εργασίας ως μισθωτής. Αν δεν σκεφτούμε διαλεκτικά με βάση τη διαλεκτική μορφής-περιεχομένου, εμφάνισης-ουσίας τότε ο κοινωνικός χαρακτήρας που έχουν το κεφάλαιο, η μισθωτή εργασία και η εργατική δύναμη στην καπιταλιστική παραγωγή, δηλαδή σε μια συγκεκριμένη ιστορική περίοδο, εμφανίζεται ως ένα εγγενές χαρακτηριστικό του χαρακτήρα τους, ως κάτι το φυσικό και αναπόφευκτο, σαν να υπήρχε από πάντα. Αν δεν καταλάβουμε τον μυστικιστικό χαρακτήρα του συστήματος κινδυνεύουμε να θεωρήσουμε τις κοινωνικές σχέσεις ως αναπόφευκτες φυσικές ιδιότητες και να θεωρήσουμε ως φυσική τη μετατροπή των παραγωγικών σχέσεων σε χρήμα.

Σε αυτήν την τριαδική φόρμουλα συναντάμε, γράφει ο Μαρξ, ολόκληρο το μυστικιστικό χαρακτήρα του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής, δηλαδή τη μετατροπή των κοινωνικών σχέσεων σε πράγματα, την ταύτιση των υλικών παραγωγικών σχέσεων με τον ιστορικό τους καθορισμό, με την ταύτιση της ουσίας τους με τη μορφή εμφάνισης τους θέλει να πει. Σας περιέγραψα λέει ο Μάρξ, πως οι παραγωγικές σχέσεις μετατρέπονται σε οντότητες ανεξάρτητες από τους φορείς της παράγωγης, τους ανθρώπους. Αυτό έχει σαν αποτέλεσμα λέει οι κρίσεις να εμφανίζονται ως φυσικοί νόμοι, σαν ναν προκύπτουν από μία τυφλή αναγκαιότητα. Τέλος ανάλυσης 3ου τόμου.

Πρέπει να βλέπουμε το φετιχισμό ως μια διαδικασία την οποία οι ίδιοι οι εργάτες ανακινούν εφόσον αποδέχονται τις μορφές εξουσίας που βιώνουν, εφόσον αποδέχονται τη λογική της ατομικής ιδιοκτησίας, τη λογική του συστήματος, εφόσον βοηθάνε την αξία, το χρήμα να αυτοαναπαραχθεί, εφόσον γίνονται «φαντάσματα» του κεφαλαίου, όπως χαρακτηριστικά γράφει ο μάρξ. Η διαδικασία της αποφετιχοποίησης προϋποθέτει την ταξική πάλη. Εμείς είμαστε το κεφάλαιο, το κεφάλαιο δεν είναι έξω από εμάς σε μια άλλη διάσταση. Οι άνθρωποι με την αποδοχή των κεφαλαιοκρατικών σχέσεων εξουσίας παράγουν έναν κόσμο που τους υποδουλώνει. Αυτή η υποδούλωση στα αποτελέσματα της ανθρώπινης εργασίας, προσπάθειας είναι ο αντεστραμμένος κόσμος, όπως το αναφέρει ο μαρξ. (inverted, perveted world/ a topsy-turvy world) Πώς εξηγείται η ύπαρξη του αντεστραμμένου κόσμου? Από το γεγονός ότι αντί οι άνθρωποι να καθορίζουν την κίνηση του χρήματος και να το χρησιμοποιούν για να ικανοποιήσουν τις ανάγκες τους συμβαίνει το αντίθετο, δηλαδή το χρήμα εξουσιάζει τους ανθρώπους μετατρέποντας τους σε προσωποποιήσεις των οικονομικών κατηγοριών. Η λογική του καπιταλισμού, του υπάρχοντος συστήματος, ο ανταγωνισμός, το κυνήγι του κέρδους δεν προέρχονται από εγγενή και αναπόφευκτα χαρακτηριστικά της ανθρώπινης φύσης. Δεν είναι χαρακτηριστικά ενός νόμου της φύσης. Προέρχονται από τον τρόπο με τον οποίο είναι δομημένες οι κοινωνικές σχέσεις. Οι κοινωνικές σχέσεις παίρνουν μορφές που αντί να ικανοποιήσουν τις κοινωνικές ανάγκες, να προστατεύσουν την ανθρώπινη τιμή υπόληψη αξιοπρέπεια, προστατεύουν το κέρδος. Τα κέρδη είναι πάνω από τους ανθρώπους. (Η αντιστροφή των όρων είναι γνωστό σύνθημα της αριστεράς) Καταστρέφουμε τροφή για να μην πέσει η τιμή της την ώρα που κάποιο άλλοι πεθαίνουν της πείνας. Αν μειωθούν οι πωλήσεις αυτοκινήτων, θα μειωθεί  η ρύπανση του περιβάλλοντος, θα βελτιωθεί η κίνηση στην πόλη αλλά πολλοί εργαζόμενοι θα μείνουν άνεργοι! Ο κόσμος είναι γεμάτος αντιφάσεις. Η λογική της ατομικής ιδιοκτησίας είναι εντελώς αντιφατική!! Ο καπιταλιστής θέλει οι δικοί του οι εργάτες να έχουν χαμηλούς μισθούς αλλά όλοι οι άλλοι υψηλούς για να έχουν αγοραστική δύναμη και να πουλάνε τα προϊόντα του. Από τη μια το κράτος να μην τον φορολογεί, να μην τον περιορίζει αλλά από την άλλη να μην είναι πολύ χαμηλοί οι μισθοί και οι συντάξεις για να κινείται το χρήμα!

Θα μπορούσα να αναφέρω πάμπολλα άλλα παραδείγματα. Ζούμε σε έναν αναποδογυρισμένο γεμάτο αντιθέσεις-αντιφάσεις κόσμο. Πώς αυτές επιλύονται; Με το να τοποθετούμαι την ανθρώπινη αξιοπρέπεια πάνω από κάθε άλλο στόχο. Με το να ανοίγουμε ρωγμές στον καπιταλισμό εδώ και τώρα αρνούμενοι να υποτάσσουμε τη δραστηριότητα στη λογική της συσσώρευσης του κέρδους.
Κλείνω με τις φράσεις του Μαξ Χορκχάιμερ από το δοκίμιό του για το Αυταρχικό Κράτος «Η κριτική θεωρία βλέπει στην ιστορία πάντα την πιθανότητα που υπάρχει…. Η ανθρωπότητα δεν προδόθηκε από τις άκαιρες, πρόωρες προσπάθειες των επαναστατών αλλά από τις επίκαιρες προσπάθειες των ρεαλιστών…..Αυτό που προκύπτει από τον ιστορικό υλισμό είναι ότι η φράση ‘τώρα ή σε εκατό χρόνια η φρίκη θα τερματιστεί’ είναι πάντα κατάλληλη και επίκαιρη.»

Σας ευχαριστώ που με ακούσατε.

Advertisement